19. Yüzyılın Sonlarına Doğru Diyarbakır Vilayetinde Sosyo - Ekonomik Yapı

15. ve 16. yüzyıllardaki coğrafi keşifler, belli başlı ticaret yollarını ve merkezlerini Akdeniz ve Baltık'tan Atlantik Okyanusu kıyılarına doğru kaydırmıştır. Bu sayede, yeni ağırlık merkezleri yakınında kurulu devletlerin yani Portekiz, İspanya, Hollanda, Fransa ve İngiltere'nin, Avrupa'nın uluslararası ilişkilerinde birinci derecede rol oynamaya koyuldukları görülmüştür. Sömürge fetihleriyle birlikte evrensel ticaret ilişkileri genişleyip yaygınlaşmış, ülkelerarası mali ve parasal bağlantılar daha sıkı bir karaktere bürünmüştür. Yeni keşifler, yeni sömürgeler, yeni ticaret yolları ve bunların neden olduğu yeni dengeler, Osmanlıları önce duraklama, sonra gerileme sürecinin içine sokmuştur. Diğer ülkeler yeni dengelere uyum sağlama çabası içinde olurken, sanayi devrimiyle birlikte sosyal ve ekonomik açıdan yeni ufuklara yelken açarken, dalga dalga yayılan sanayi devrimini gereksiz, kaynak israfı olarak gören Osmanlılar, statükocu anlayışlarını değiştirmemiş, geçimlik üretim tarzından öteye geçememişlerdir. Dolayısıyla, seri üretim sonucu bol ve ucuz, üstelik kapitülasyonlar nedeniyle düşük gümrüklü Avrupa mallarıyla rekabet edememişlerdir. 19. yüzyıl, Osmanlı devletinin yüzyıllar boyunca giderek yükselen bir ivme kazanan sosyal ve ekonomik sorunlarının en açık şekilde yaşandığı dönem olmuştur. Ekonomik ve sosyal açıdan daha da güçlenen ülkelerle rekabet edebilme olanağından yoksun olmanın olumsuz sonuçları, diğer bölgeleri olduğu gibi Diyarbakır vilayetini de etkilemiştir. Stratejik konumundan dolayı, tarihin her döneminde ekonomi, bilim, kültür, idari ve askeri açıdan önemli bir merkez olan, geçmiş yüzyıllarda kenti ziyaret eden seyyahların büyük övgülerle söz ettiği, jeopolitik önemi her platformda vurgulanan Diyarbakır, yaşanan olumsuzluklardan payına düşeni fazlasıyla almıştır. Araştırmaya konu olan dönemin sosyo-ekonomik göstergeleri bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. Söz konusu dönemde vilayetin yaptığı ihracatın her geçen yıl azalmasına karşılık, ithalatının artması bunun somut örneğidir.